توضیحات

نقش ستاره در فرش ترکمن

طرحی کهن با ساختار هندسی و نمادین

مقدمه

در میان نقوش متنوع فرش ترکمن، نقش ستاره یا «ییلدیز‌گول» جایگاه ویژه‌ای دارد. این طرح از دیرباز در قالی‌ها و قالیچه‌های ترکمن دیده می‌شود و با فرم هندسی، تقارن منظم و سادگی در عین زیبایی شناخته می‌شود. در بافت ترکمنی، ستاره نه‌تنها یک عنصر تزئینی است بلکه ریشه در فرهنگ، اعتقادات و نگاه مردم به طبیعت و آسمان دارد.

واژه‌شناسی «ستاره» یا «ییلدیز‌گول»

در زبان ترکمنی واژه‌ی «ییلدیز» به معنای ستاره است. بنابراین «ییلدیز‌گول» به معنای گل ستاره‌ای است. این واژه نشان‌دهنده‌ی نقش هندسی شبیه ستاره با پره‌ها و اضلاع منظم است که در مرکز یا در تکرارهای متوالی فرش جای می‌گیرد.

ساختار بصری نقش ستاره

ویژگی‌های اصلی این نقش به شرح زیر است:

• فرم کلی: ترکیب چندضلعی‌های متقارن (معمولاً هشت‌ضلعی یا شش‌ضلعی) که شبیه ستاره در مرکز نقش قرار می‌گیرد.

• تقارن: طراحی بر اساس تقارن چندمحوری؛ هر پره‌ی ستاره تکرار دیگری است.

• جزئیات اطراف: گاهی پره‌های ستاره با خطوط شکسته یا قلاب‌دار تزئین می‌شوند.

• رنگ‌ها:

  • زمینه: قرمز لاکی یا عنابی (رنگ غالب فرش ترکمن)

  • خطوط اصلی: مشکی یا سفید

  • جزئیات: زرد، سبز زیتونی یا آبی برای جلوه بیشتر

جایگاه فرهنگی و نمادین

ستاره برای ترکمن‌ها همواره یادآور آسمان، روشنایی و امید بوده است. در فرهنگ سنتی، باور داشتند که ستاره‌ها راهنمای شب‌نشینان و کوچندگان‌اند. به همین دلیل نقش ستاره در فرش نه‌تنها جنبه‌ی تزئینی، بلکه نماد هدایت، روشنایی و ثبات دارد.

کاربرد نقش ستاره در بافته‌های ترکمن

این نقش معمولاً در انواع زیر دیده می‌شود:

• قالیچه‌های زینتی → مناسب جهیزیه یا تزئین خانه

• خورجین و سوزنی → بافت‌های کاربردی روزمره با طرح ستاره‌ای

• قالی‌های صادراتی → معرفی هنر ترکمن به خارج از منطقه

تمایز با نقوش مشابه

برخی نقش‌ها مانند محرمات یا عالم‌غوشار نیز تقارن هندسی دارند، اما تفاوت اصلی در فرم مرکزی است:

• محرمات: راه‌راه و خطی است.

• عالم‌گوشار: حلقه‌ای یا کمربندی است.

• ستاره: متکی بر چندضلعی‌های شعاعی و فرم پره‌دار است.

نتیجه‌گیری

نقش ستاره در فرش ترکمن نمونه‌ای برجسته از هندسه و نظم بصری در هنر سنتی است. این طرح در عین سادگی، حامل معنای عمیق فرهنگی است و همچنان در بافته‌های ترکمن به‌عنوان نمادی از هدایت و روشنی حضور دارد.

منابع

• اوجا، قربان. نقوش فرش ترکمن. نشر میراث فرهنگی.

• اوهانیان، س. قالی‌های ایران. تهران، ۱۳۸۴.

• Tapper, R. Carpets of Central Asia. London, 1983.